ზოგისთვის შოკისმომგვრელი ბრექსითი ევროკავშირის ისტორიაში პირველი და ერთადერთი გასვლის პროცესი არ ყოფილა. ჯერ არ ვიცით ეს ახალი ისტორია ზუსტად როგორ დასრულდება, მაგრამ ზუსტად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მანამდე იყო ალჟირი და მერე გრენლანდია, რომლებსაც, ცხადია, გაერთიანებული სამეფოს გასვლის მასშტაბის ეკონომიკური და სამართლებრივი ეფექტი ვერ ექნებოდათ, მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ პრეცედენტის არსებობის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანი კვალი დატოვეს ევროკავშირის, როგორც მასში შემავალ სუბიექტთა ნებაყოფლობითი და დემოკრატიაზე დაფუძნებული გაერთიანების ზოგადი არსის აღქმაში. ეს ფაქტორი ნათლად უსვამს ხაზს იმას, თუ საფუძველშივე რამხელა განსხვავება არსებობდა ერთი მხრივ, ევროპულ გაერთიანებასა (იმ პერიოდში ჯერ კიდევ ასე ერქვა) და მეორე მხრივ, ძალადობაზე დაფუძნებულ საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირს შორის.

ალჟირის გასვლის საკითხი ევროგაერთიანების შექმნიდან მალევე დაისვა. ის, – განსხვავებით საფრანგეთის სხვა კოლონიებისგან, როგორებიც იყვნენ დასავლეთ ინდოეთის მარტინიკა და გუადალუპე, ანდა სამხრეთ ამერიკის ფრანგული გიანა თუ ინდოეთის ოკეანეში რიუნიონი, – არ მიეკუთვნებოდა 1957 წლის ევროპის ეკონომიკური გაერთიანების ხელშეკრულების მე-4 დანართით განსაზღვრულ იმ არაევროპულ ტერიტორიებს, რომლებთანაც ევროგაერთიანებას მათი ეკონომიკური და სოციალური განვითარების მიზნებისათვის ერთგვარი ასოცირების რეჟიმი ჰქონდა შექმნილი. ამის ნაცვლად, ალჟირზე, როგორც ერთობლიობაში 15 დეპარტამენტის სახით საფრანგეთში შემავალ განუყოფელ ნაწილზე, ვრცელდებოდა თავად 1957 წლის ევროპის ეკონომიკური გაერთიანების ე.წ. რომის ხელშეკრულება, კერძოდ, მისი 227-ე მუხის მე-2 ნაწილი, რომელიც სრულად ითვალისწინებდა ალჟირისთვის საქონლის თავისუფალ გადაადგილებას (სოფლის მეურნეობის ზოგიერთი პროდუქტის გამოკლებით), ისევე როგორც სერვისების ლიბერალიზებას.

1962 წელს საფრანგეთიდან დამოუკიდებლობის მოპოვებისა და რეფერენდუმის ჩატარების შემდეგ, ალჟირის პრეზიდენტმა წერილობითი თხოვნით მიმართა ევროპის ეკონომიკური გაერთიანების მინისტრთა საბჭოს პრეზიდენტს, რათა ევროგაერთიანებისა და ალჟირის ორმხრივი ურთიერთობის გარკვევამდე დროებით და გარდამავალი პერიოდისთვის ძალაში დარჩენილიყო ევროგაერთიანების ხელშეკრულებით გათვალისწინებული სამართლებრივი რეგულაციები. მართლაც, 1976 წლამდე, ანუ მანამ, სანამ მათ შორის ორმხრივი ხელშეკრულება გაფორმდებოდა, ძალაში დარჩა 1957 წლის ევროპის ეკონომიკური გაერთიანების ხელშეკრულების 227-ე მუხლის მე-2 ნაწილი. მხოლოდ ამ ორ სუბიექტს შორის ახალი ორმხრივი ხელშეკრულების ძალაში შესვლის შემდეგ გაუქმდა 227-ე მუხლის მოქმედება, რადგან საბაჟო კავშირთან და სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებთან დაკავშირებით ალჟირისთვის უწინდებურთან შედარებით უკვე ახალი, განსხვავებული პირობები დაწესდა.

დამდგარი შედეგებიდან გამოწვეული ეფექტების პრიზმაში თუ განვიხილავთ, საფრანგეთს, – მისი ევროგაერთიანების ინსტიტუტებში მონაწილეობის თვალსაზრისით, – ყოფილი კოლონიის გამოყოფის გამო არ უზარალია. კერძოდ, ევროპის საპარლამენტო ასსამბლეაში მისი წარმომადგენლების რაოდენობა არ შემცირებულა, რითაც გაერთიანების ორი სხვა დიდი და გავლენიანი ქვეყნის – გერმანიისა და იტალიის მხარდამხარ – პარიტეტი შენარჩუნებულ იქნა. მეორეს მხრივ, მიუხედავად იმისა, რომ ამ პერიოდში საფრანგეთ-ალჟირის ურთიერთობების გარკვევას უსისხლოდ არ ჩაუვლია, თავად ევროგაერთაინების კონტექსტში საფრანგეთის მსგავსად არც ალჟირს განუცდია სრული სუვერენიტეტის აღდგენიდან გამოწვეული უცაბედი ეკონომიკური რყევები, რადგან გარდამავალ პერიოდში მას საკმაოდ ხელსაყრელი სამართლებრივი, პოლიტიკური და ეკონომიკური პირობები შეუქმნეს როგორც ევროგაერთიანების სტრუქტურებმა, ასევე მისმა წევრმა სახელმწიფოებმაც.

მეორე პრეცედენტულ შემთხვევას, გრენლანდიას რაც შეეხება, მისი ევროგაერთიანებიდან გასვლის ბედი ათი წლის ინტერვალით ჩატარებულმა ორმა რეფერენდუმმა გადაწყვიტა. პირველად 1972 წელს იყო, როცა დანიის სამეფოში გამოკითხულთა უმრავლესობამ დადებითი პასუხი გასცა ევროპის ეკონომიკურ გაერთიანებასთან მიერთებას, გარდა კუნძულ გრენლანდიაზე მცხოვრები მოსახლეობისა. დანია ევროპის ეკონომიკურ გაერთიანებაში შევიდა, ხოლო ამის მოწინააღმდეგე გრენლანდიამ კი როგორც ყოფილმა კოლონიამ და ევროგაერთიანებაში გაწევრიანების მოწინააღმდეგემ- სანაცვლოდ ავტონომიის მაღალი ხარისხი მოიპოვა, რის შედეგადაც გრენლანდიის მთავრობამ 1982 წელს უკვე თავად ჩაატარა რეფერენდუმი. შედეგად, მცირე უპირატესობით (52 % დიახ, 46.1% არა) გაერთიანებიდან გამსვლელთა მომხრენი აღმოჩნდნენ უმრავლესობაში.

დანიის სამეფოს მთავრობას, წინასწარ დაანონსებული ჰქონდა რა, რომ რეფერენდუმის ნებისმიერი შედეგის მიმართ სათანადო პატივისცემით იქნებოდა განმსჭვალული,- თავად ჩაერთო ევროგაერთიანების ინსტიტუტებთან მოლაპარაკებებში. კერძოდ, მას შემდეგ, რაც ევროგაერთიანების საბჭოს, კომისიისა და ევროპარლამენტისაგან გრენლანდიის გასვლასა და სადამფუძნებლო ხელშეკრულებებებში სათანადო ცვლილებების შეტანის შესახებ დადებითი დასკვნები მიიღო, ასეთივე ეფექტური ორგანიზება გაუკეთა გაერთიანების წევრი სახელმწიფოების თანხმობასაც. შედეგად, 1984 წელს დანიამ მოიპოვა სხვა წევრი სახელმწიფოების ერთობლივი თანხმობა სადამფუძნებლო ხელშეკრულებაში ცვლილებების შესვლისა და კუნძულ გრენლანდიისთვის ახალი სტატუსის მინიჭების შესახებ. საბოლოოდ პროცესი 1985 წლის 1-ელ თებერვალს დასრულდა, მას შემდეგ, რაც ხელშეკრულებაში ცვლილებების პროექტს დარჩენილმა ბოლო წევრმა სახელმწიფომაც გაუკეთა რატიფიცირება.

მიუხედავად იმისა, რომ გრენლანდიის სესსეცია თავისი არსით არ წარმოადგენდა წევრი სახელმწიფოს გასვლას, არამედ იმ პერიოდისთვის სულ რაღაც 50, 000 მაცხოვრებლით დასახლებული ტერიტორიის გამოყოფას ნიშნავდა, ეს შემთხვევა თავისი არსით უნიკალურად შეფასდა, რადგან: ევროგაერთიანებიდან გასვლა ცალხმრივი განცხადებით კი არ განხორციელდა, არამედ – ევროგაერთიანების ინსტიტუტებისა და წევრი სახელმწიფოების აბსოლუტური ჩართულობის შედეგად მოპოვებული კონსენსუსის საფუძველზე moxda, სადაც მთელი ამ მშვიდობიანი, გამჭვირვალე და დემოკრატიული პროცესის მომლაპარაკებლის მთავარ როლში გასვლის მსურველი გრენლანდიის ყოფილი კოლონიზატორი – თავად დანიის სამეფო აღმოჩნდა.

კუნძულ გრენლანდიის მცირე მოსახლეობიანობის გამო, მისი გასვლის შედეგად დანიას არც ევრო პარლამენტში წევრების რაოდენობის დაკლებით უზარალია და არც საბჭოში ხმის ხვედრითი წილით. თანაც, რაც არ უნდა იყოს, უდავოა, – მის მიერ შესრულებული როლის გამო ევროგაერთიანებასთან ერთად მსოფლიო დემოკრატიის ისტორიაშიც ჩაიწერა ქულები.

ზოგადად, გასვლა გავლენას ახდენს არა მხოლოდ იმ სუბიექტზე, რომელიც გაერთიანებას ტოვებს, არამედ, დამრჩენ წევრ სახელმწიფოებზეც. ეს ეფექტი მეტწილად გამსვლელი წევრი სახელმწიფოს პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მასშტაბებზეა დამოკიდებული. ერთი შეხედვითაც ნათელია, რომ არ შეიძლება ერთი და იგივე გავლენა ჰქონდეს ბრიტანეთის და მალტის გასვლას. თუმცა, წმინდა ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით უდავოდ ორივე ტრამვულია. შეიძლება, სწორედ ამ უკანასკნელი ფაქტორით აიხსნას ის, რომ ამ ორი პრეცენდენტის გარდა სხვა სამართლებრივი საფუძველი არასოდეს არსებობდა გასვლისთვის 2007 წლის ლისაბონის ხელშეკრულებამდე. თუმცა, ახლაც კი, რამდენადაც ძალიან დეტალურად იყო ყოველთვის გაწერილი გაწევრიანების კრიტერიუმები, იმდენად მწირია გასვლის შესახებ რეგულირება. მაგალითად, სამივე სადამფუძნებლო ხელშეკრულების, კერძოდ 1951 წლის 18 აპრილის ევროპის ქვანახშირისა და რკინის გაერთიანების ხელშეკრულების 98-ე მუხლის, ასევე 1957 წლის 25 მარტის ევროპის ეკონომიკური გაერთიანების ხელშეკრულების 237-ე მუხლისა და iმავე თარიღის ევროპის ატომური ენერგო გაერთიანების ხელშეკრულების 205-ე მუხლში – მკაფიოდ და დეტალურად იყო განსაზღვრული გაერთიანებაში შესვლის მსურველთათვის დასაკმაყოფილებელი პირობების ვრცელი ჩამონათვალი. მოგვიანებით, სამივე ეს მუხლი ჩაანაცვლა ევროკავშირის შესახებ, იგივე ე.წ. მაასტრიხტის 1992 წლის ხელშეკრულების ერთმა მუხლმა, რომელიც შემდეგ უფრო მეტად დაზუსტდა 1997 წლის ამსტერდამის ხელშეკრულებით, ასევე 2004 წლის ჩავარდნილი ევროპის კონსტიტუციის შეთანხმებითა და საბოლოოდ 2007 წლის ლისაბონის ხელშეკრულების 49-ე მუხლით.

ამის საპირისპიროდ, გასვლასთან დაკავშირებით არსად არაფერი იყო მითითებული 2002-2003 წლის ევროპის მომავლის შესახებ კონვენციამდე. ხოლო 2007 წლის ლისაბონის ხელშეკრულების 50-ე მუხლში ვკითხულობთ, რომ წევრ სახელმწიფოს კავშირიდან გასვლა შეუძლია მისივე კონსტიტუციური სისტემის ფარგლებში, რაც ცალსახად ნიშნავს იმას, რომ რაიმე ერთიანი კრიტერიუმი არ არსებობს და თითოეულისთვის მისივე ეროვნული კონსტიტუციური პროცედურებიდან გამომდინარე სამართალწარმოება ინდივიდუალურად წარიმართება. ის ფაქტორი, რომ გაწევრიანებისგან განსხვავებით არანაირი პირობადადებულობა არ არსებობს გასვლასთან დაკავშირებით, იურიდიული ტექნიკის თვალსაზრისით შესაძლებელს ხდის წევრმა სახელმწიფომ მხოლოდ საკუთარი გადაწყვეტილების საფუძველზე ცალმხრივად გადაdგას ასეთი ნაბიჯი. თუმცა, დიდი ხანია, კონსენსუსი არსებობს იმაზე, რომ ევროკავშირის ღირებულებებიდან გამომდინარე და გრენლანდიის პრეცენდენტზე დაყრდნობით, ასეთი ქმედება ლეგიტიმურობას მოკლებული იქნებოდა. როგორც მინიმუმ, წევრ სახელმწიფოში საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების თანხმობა უნდა არსებობდეს ამ საკითხზე საერთო სახალხო რეფერენდუმის ჩასატარებლად.

თუმცა, ის, რაზეც კონსენსუსი არ არსებობს, არის sakiTxi, – საკმარისია თუ არა ასეთ საერთო სახალხო რეფერენდუმზე დაფიქსირებული უბრალო უმრავლესობა კავშირიდან გასვლის გადაწყვეტილების მისაღებად. საკმაოდ ბევრი არგუმენტი არსებობს თუ რატომ უნდა აიწიოს თამასა უფრო მაღლა, ვიდრე უბრალო უმრავლესობაა. ამიტომ არ უნდა გაგვიკვირდეს, თუ 2016 წლის 23 ივნისის ბრექსითის რეფერენდუმის შედეგების (52% გასვლის მხარდამჭერი, 48%-დარჩენის მომხრე)- ლეგიტიმურობასთან დაკავშირებული კითხვები კიდევ ბევრჯერ დაისმება სხვადასხვა პოლიტიკური აქტორების მხრიდან. აქ გრენლანდიის თითქმის იდენტური რეფენდუმის შედეგები (52% გასვლის მომხრე, 46 % წინააღმდეგი) არგუმენტად ნამდვილად ვერ გამოდგება, რადგან კოპენჰაგენის მხრიდან ევროგაერთიანებაში გასვლა-დარჩენის მომხრეთა შორის პატარა რაოდენობრივი სხვაობის გამო არალეგიტიმურობაზე ყოველი მინიშნება, ცხადია, დანიის სამეფოს მიმართ მხოლოდ კოლონიალიზმის მორიგი გამოვლინების კონტექსტში იქნებოდა განხილული.

კონტრასტისთვის ისიც უნდა ითქვას, რომ ევროკავშირის ხელშეკრულების 49-ე მუხლის თანახმად, ახალი სახელმწიფოს გაწევრიანებისას ევროკავშირის ყველა ინსტიტუტი, ისევე როგორც წევრი სახელმწიფოები, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში მაქსიმალურად არიან ჩართულები. ლისაბონის ხელშეკრულების 50-ე მუხლის საფუძველზე კი გასვლის მსურველმა სახელმწიფომ მხოლოდ და მხოლოდ ევროპის საბჭოს უნდა გაუგზავნოს შეტყობინება, ხოლო შემდგომი ორი წლის განმავლობაში თუ გასვლის შესახებ ხელშეკრულების გაფორმება და ძალაში შესვლა არ მოხდა, ევროკავშირის ხელშეკრულებების მოქმედება მის მიმართ ავტომატურად შეწყდება. ევროპის საბჭოს შეუძლია გასვლის მსურველი სახელმწიფოს ნების გამოვლენის შემთხვევაში ეს ორწლიანი პერიოდი შეთანხმებისამებრ გაზარდოს. თუმცა, ევროკავშირის სამართლის სპეციალისტების საზოგადოებაში და არა მხოლოდ იქ, მიიჩნევენ, რომ ხელშეკრულების ეს მშრალი ჩანაწერიც აუცილებლად გრენლადნიის პრეცენდენტთან ერთად უნდა იქნას წაკითხული და შესაბამისად, გასვლის მთელი პროცესი ინსტიტუტებისა და დამრჩენი წევრი სახელმწიფოების მაქსიმალური ჩართულობით უნდა იქნას წარმართული. ამდენად, ევროკავშირის ღირებულებებიდან გამომდინარე კანონის ფორმალისტური კითხვა მისაღებად ვერ ჩაითვლება.

ესეც რომ არ იყოს, გასვლის თანმდევი უამრავი იურიდიული საკითხია, რომელზე პასუხებიც უბრალოდ არ არსებობს. მაგალითად, არსადაა გაწერილი, თუ რა სამართლებრივი რეჟიმი გავრცელდება გამსვლელი ქვეყნის იმ მოქალაქეებზე, რომლებიც ევროკავშირის ინსტიტუტებში არიან დასაქმებულები. ასევე, ბუნდოვანია მონაწილეობა უნდა მიიღონ თუ არა ევროპის საბჭოს მუშაობაზე გამსვლელი ქვეყნის წარმომადგენლებმა იქამდე, სანამ გასვლის პროცესი საბოლოოდ დასრულდება. სამართლებრივ დოკუმენტებში ჩანაწერი არაა შეუძლიათ თუ არა ევროკავშირიდან გამსვლელი სახელმწიფოს ქვოტით შესულმა ვროპარლამენტის წევრებმა გასვლის ხელშეკრულების კენჭისყრაში საკუთარი ხმა დააფიქსირონ. გაურკვეველია ისიც ევროკავშირიდან მიღებული ფინანსური ბენეფიტების უკან დაბრუნება უნდა განხორციელდეს თუ არა. ზედმეტად დეტალური რეგულაციების მოყვარულ ბიუროკრატიულ ევროკავშირში ასეთი მარტივი პროცედურული საკითხების მოუგვრებლობა მხოლოდ და მხოლოდ საკითხის მტკივნეულობასა და გასვლის შედეგით გამოწვეულ ტრავმულობის მაღალ ხარისხს უსვამს ხაზს. თორემ სხვა მხრივ, ევროკავშირის ისტორიის გაკვეთილებიდან თუ ამოვალთ, დაზუსტებით შეგვიძლია თქმა, რომ მიმდინარე პროცესში მაქსიმალურად იქნება უზრუნველყოფილი, რომ საფრთხე არასოდეს შეექმნას კანონის უზენაესობას, დემოკრატიას, ადამიანის უფლებებს, მათ შორის ადამიანის ღირსებისა და უმცირესობის პატივისცემისა, თუ ფუნქციონირებადი საბაზრო ეკონომიკის კონცეფციებს, – ანუ იმ ყველაფერს, რითაც უკვე ნახევარ საუკუნეზე მეტია ევროკავშირი თავის შარმს და მიმზიდველობას უწინდებურად ინარჩუნებს.

ბრიტანეთს ჯერ-ჯერობით ევროკავშირის ხელშეკრულების 49-ე მუხლით გათვალისწინებული პროცედურის თანახმად ევროპის საბჭოსთვის არ მიუმართავს და დიდი ალბათობით, 2017 წლამდე ამას არც აპირებს. ევროპარლამენტმა ამასობაში, სწრაფი, მაგრამ მკვდრადშობილი მიმართვის შემუშავება მოასწრო, რომელიც ევროპის მმართველ ინსტიტუტებს ამ მუხლის დაუყოვნებლივი ამოქმედებისკენ მოუწოდეს, თუმცა სამართლებრივი მექანიზმის არ არსებობის გამო მისი სისრულეში მოყვანა შეუძლებელი გახადა. მანამ კი, სანამ ლონდონი 49-ე მუხლით იხელმძღვანელებდეს, იურისტებს შეგვიძლია მხოლოდ ჩვენი ვერსიები შევთავაზოთ ერთმანეთს ამ ახალი და არც თუ ისე იოლი სამართლებრივი კაზუსის ამოსახსნელად.