გიორგი შაქარიშვილი თბილისის გლობალური ჯანდაცვის ინსტიტუტიდანაა. სტატია დაიწერა 4 დეკემბერს.

COVID-19-ის პანდემია გლობალური მასშტაბის გამოწვევაა. მასთან საბრძოლველად აუცილებელია ფართო სპექტრის ტექნიკური ცოდნა და პრაქტიკული გამოცდილება – მიკრობიოლოგიური, კლინიკური, ეპიდემიოლოგიური, პოლიტიკური, ეკონომიკური, ქცევითი მეცნიერებისა და სხვა მიმართულებებით. მაგრამ რადგან დაავადებაც და მისი გამომწვევი ვირუსიც ახალი ფენომენია, მათ შესახებ ცოდნა და გამოცდილება არასაკმარისია. არც იმის შესაძლებლობაა, რომ მათი დაგროვება ექსპერიმენტული კვლევის პირობებში მოხდეს, ეს უშუალოდ ბრძოლის ველზე ხდება, ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ COVID-19-ის წინააღმდეგ გატარებული ღონისძიებების ეფექტიანობა როგორც საქართველოში, ისე მთელ მსოფლიოში არაერთგვაროვანია – ზოგი უფრო შედეგიანია, ზოგი – ნაკლებად.

ასეთ დროს მნიშვნელობა ენიჭება ანალიტიკურ სამუშაოს, – კომპლექსურ შეფასებას – რომელიც თითოეული გატარებული ღონისძიების კვალდაკვალ უნდა ხორციელდებოდეს და აფასებდეს მის ხარჯთეფექტიანობას. ამავე დროს, ცალკეული ღონისძიებების შეფასებასთან ერთად აუცილებელია ზოგადსისტემური შეფასებაც, კერძოდ, მმართველობითი სისტემის სტრუქტურისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესის შეფასება, რადგან სწორედ ეს ორი სისტემური ფაქტორი განსაზღვრავს ცალკეული ღონისძიებების ფორმას და შინაარსს.

ქართულ მედიაში ხშირად ისმის მოსაზრებები “სისტემის ჩამოშლის”, “სისტემის არარსებობის” შესახებ, მაგრამ ამგვარი შეფასებები ხშირად ზედაპირულია და არ შეიცავს შინაარსობრივ მხარეს, რის გამოც მათი პრაქტიკული სარგებელი სისტემის გაუმჯობესების თვალსაზრისით შეზღუდულია. წინამდებარე პუბლიკაციის მიზანია, ბიძგი მისცეს საქართველოში COVID-19-თან ბრძოლის სისტემური შეფასების შესახებ ტექნიკურ დისკუსიას იმისთვის, რომ დღეს არსებული უარყოფითი, კრიტიკული პოლემიკის ველი შეიცვალოს კონსტრუქციული ხასიათის, პრაგმატულად სასარგებლო ტექნიკური დისკუსიით და COVID- 19-თან ბრძოლის გადაწყვეტილების მიმღებებს დაეხმაროს მმართველობითი სისტემის გაუმჯობესებაში. პუბლიკაცია გამოხატავს ავტორისეულ მოსაზრებას საქართველოში COVID-19-თან ბრძოლის მმართველობითი სისტემის სტრუქტურისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესის ზოგიერთი ასპექტის შესახებ, მიუთითებს მათში არსებულ ნაკლოვანებებს და საილუსტრაციოდ წარმოადგენს COVID-19-ის წინააღმდეგ განხორციელებულ რამდენიმე ინტერვენციას, რომლებიც, ავტორის აზრით, ისეთ ტექნიკურ ხარვეზებს შეიცავენ, რომელთა აღმოფხვრა მმართველობითი სისტემის სტრუქტურისა და პროცესის გაუმჯობესებას მოითხოვს.

დავიწყოთ განმარტებით – რას ნიშნავს მმართველობითი სისტემა კოვიდის კონტექსტში? ტერმინ “მმართველობას“ მრავალი აკადემიური განმარტება აქვს და ჩვენი მიზანი არ არის მათი შედარებითი ანალიზი ან ახალი განმარტების შეთავაზება. ვფიქრობთ, ამ დისკუსიისთვის შესაფერი იქნება ითქვას, რომ მმართველობითი სისტემა გულისხმობს იმ სტრუქტურას და პროცესს, რომლითაც კომპლექსური ორგანიზაცია (მაგ. მთავრობა, დაწესებულება, გუნდი…) ოპერირებს და რომელიც განსაზღვრავს ყველა მონაწილე პირის ანგარიშვალდებულებას. ვინაიდან COVID-19 მრავალკომპონენტიანი ფენომენია, მისი მმართველობითი სისტემა რამდენიმე თემატურ კომპონენტს უნდა ფარავდეს. აქედან გამომდინარე, COVID-19-ის უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭო, რომელიც პრემიერ- მინისტრის განკარგულებით შეიქმნა, შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც მმართველობითი სისტემის უმაღლესი დონე, რომელიც პრიორიტეტულ სექტორებს უწევს კოორდინაციას: ეკონომიკურს, ფინანსურს, ლოგისტიკურს, საზღვრის დაცვის, განათლების და სხვას, მათ შორის კი ცენტრალური ადგილი ჯანდაცვის სექტორს უკავია. სტრუქტურულად კარგად გამართულ მმართველობით სისტემაში თითოეულ ამ სექტორს უნდა ჰყავდეს მკაფიოდ გამოკვეთილი ლიდერი, რომელიც აღჭურვილი იქნება შემდეგი ოთხი ინსტრუმენტით:

• ლეგიტიმაცია (სისტემის მიერ საყოველთაოდ აღიარებულია როგორც კონკრეტული სექტორის ლიდერი);
• მანდატი (ფლობს მის სექტორში გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილებას);
• კომპეტენცია (აქვს პრობლემის შესაბამისი ტექნიკური ცოდნა და პრაქტიკული გამოცდილება);
• რესურსი (ხელმძღვანელობს გუნდს, რომელსაც ძალუძს დასახული ამოცანების შესრულება).

მაგრამ COVID-19-ის მმართველობითი სტრუქტურის უმაღლესი დონე მხოლოდ აისბერგის ხილული ნაწილია. სტრუქტურა ასევე უნდა შეიცავდეს ვერტიკალურად განლაგებულ ქვემდებარე დონეებს – სექტორულს, ფუნქციურს, თემატურსა და ოპერატიულს. თითოეული დონე ჰორიზონტალურად განშლადია და რამდენიმე კომპონენტისგან შედგება. შესაბამისად, მთლიანი სტრუქტურა მოდულარულია, რაც საჭიროების შემთხვევაში ნებისმიერი ახალი რგოლის დამატების, ან არსებულის გაუქმების შესაძლებლობას იძლევა. ამგვარად, ვიღებთ კომპლექსურ, მაგრამ ადვილად გასაგებ მმართველობით სტრუქტურას, სადაც ვერტიკალურად უმაღლეს დონეზე სტრატეგიული გადაწყვეტილებების მიმღები ორგანო – უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭო მდებარეობს. მის ქვემდებარედ სექტორული დონეა, სადაც სტრატეგიული ამოცანების მისაღწევად ჯანდაცვის, ეკონომიკისა და სხვა სექტორების დარგობრივი მართვა ხორციელდება. თითოეული სექტორის ქვეშ რამდენიმე ფუნქციური კომპონენტია, ყოველი ფუნქციური კომპონენტის ქვეშ – რამდენიმე თემატური რგოლი, დაბოლოს, ყოველი თემატური რგოლის ქვეშ – რამდენიმე ოპერატიული რგოლი. ყველა ეს კომპონენტი კასკადისებურად არის დაკავშირებული სტრატეგიული ამოცანების შესრულებასთან. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ყველა დონეზე, ყველა რგოლს უნდა ჰყავდეს მკაფიოდ გამოკვეთილი ლიდერი, რომელიც აღჭურვილი იქნება ზემოთ ჩამოთვლილი ოთხი ინსტრუმენტით – ლეგიტიმაციით, მანდატით, კომპეტენციითა და რესურსით. ამგვარი სტრუქტურა სრულად შეესაბამება მმართველობის ზემოაღნიშნულ განმარტებას – ის ასახავს რთული ორგანიზაციის ოპერირების დეტალებს და განსაზღვრავს ყველა მონაწილის ანგარიშვალდებულების სფეროსა და დონეს. თვალსაჩინოებისთვის ქვემოთ მოყვანილია საილუსტრაციო მაგალითი, რომელიც მმართველობითი სისტემის მხოლოდ ერთ (არასრულ) ფრაგმენტს ასახავს. უნდა ითქვას, რომ ეს არ არის მმართველობითი სტრუქტურის ერთადერთი ან ბოლომდე დახვეწილი მოდელი. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, პუბლიკაციის მიზანია მკითხველისთვის ამ თემაზე სადისკუსიო საწყისი წერტილის შეთავაზება იმ მიზნით, რომ დისკუსიის შედეგად შესაძლებელი გახდეს იმ ოპტიმალური მოდელის მოძიება, რომელიც საქართველოში COVID-19-ის ეპიდემიასთან ბრძოლას უფრო ეფექტიანს გახდის.

ალბათ გადაჭარბებული არ იქნება იმის თქმა, რომ დღეს საქართველოში COVID-19- ის ეპიდემიის მმართველობით სისტემაში არ ჩანს ამ სახის ან რაიმე სხვა სახის ლოგიკური სტრუქტურის არსებობა. უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭოს სახით მეტ- ნაკლებად სტრუქტურიზებულია მხოლოდ სისტემის უმაღლესი, სტრატეგიული დონე, მაგრამ არ იკვეთება ვერტიკალურად განლაგებული ქვემდებარე დონეები და ჰორიზონტალურად გაშლილი რგოლები და, რაც მთავარია, არ იკვეთება თითოეულ რგოლზე პასუხისმგებელი მოქმედი პირები, მათი სფეროები, სუბორდინაციისა და კოორდინაციის მექანიზმები. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ უწყებათაშორისი საბჭოს დონეც მხოლოდ ერთი შეხედვით არის სტრუქტურულად გამართული. მის დეტალებში ჩაღრმავება კითხვებს აჩენს მისი უფლებამოსილებისა და ანგარიშვალდებულების შესახებ. საბჭო შეიქმნა 2020 წლის 30 მარტს საქართველოს მთავრობის No 618 განკარგულებით. აღნიშნული განკარგულება განსაზღვრავს საბჭოს შემადგენლობას, მაგრამ არ განსაზღვრავს მის დებულებას, უფლებამოსილებასა და ანგარიშვალდებულებას. შედარებისთვის, დაახლოებით იმავე პერიოდში, 2020 წლის 13 თებერვალს, მიღებულ იქნა საქართველოს მთავრობის No 110 დადგენილება, რომლითაც თემატურად სხვა საკოორდინაციო საბჭო – საქართველოს ღია მმართველობის უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭო შეიქმნა. COVID-19-ის საბჭოს შექმნის შესახებ განკარგულებისგან განსხვავებით, ღია მმართველობის საბჭოს შესახებ დადგენილება უფრო სრულყოფილია. ის განსაზღვრავს არა მარტო საბჭოს შემადგენლობას, არამედ მის დებულებას, უფლებამოსილებასა და ანგარიშვალდებულებას. აქედან გამომდინარე სასურველია, რომ COVID-19-ის საკოორდინაციო საბჭოსთან მიმართებით ჯერ მოხდეს იურიდიული ბაზის მოწესრიგება და მისი დებულების, უფლებამოსილებისა და ანგარიშვალდებულების მკაფიოდ განსაზღვრა, შემდეგ კი მათ შესაბამისად დაიხვეწოს მმართველობითი სისტემის სტრუქტურის კომპონენტები.

რაც შეეხება გადაწყვეტილების მიღების პროცესს: იქმნება შთაბეჭდილება, რომ სახელისუფლებო გუნდს COVID-19-თან ბრძოლა საკუთარ ექსკლუზიურ პრეროგატივად მიაჩნია. რასაკვირველია, ხელისუფლების წამყვანი როლი ამ პროცესში საყოველთაოდ აღიარებულია, მაგრამ ხელისუფლებას აუცილებლად სჭირდება ტექნიკური რესურსების გარედან მობილიზება, რადგან ხელისუფლებას არა აქვს, და არც არის ვალდებული, რომ ჰქონდეს, ყველა ტექნიკურ საკითხში ყველაზე მეტი კომპეტენცია. სახელისუფლებო გუნდი არ არის აკადემიური დაწესებულება. მისი ფუნქციაა მართვა, და მართვის პროცესის ერთ- ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტია ტექნიკური კონსულტაციების წარმოება იმისთვის, რომ მიღებული გადაწყვეტილებები საკმარისად იყოს გაჯერებული ტექნიკური მდგენლით. დღეს ჩვენ ვხედავთ ხელისუფლებასა და საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ტექნიკურ სათემოს შორის ურთიერთობის ორ ფორმატს – სამწუხაროდ, ორივე არაპროდუქტიულია. ერთი ფორმატით, ხელისუფლება თვითონ იწვევს ტექნიკურ სპეციალისტებს, მაშინ როცა თვითონ თვლის ამას საჭიროდ და იმ თემებზე სასაუბროდ, რომლებსაც ასევე თვითონ თვლის საჭიროდ. თვალში საცემია ის ფაქტი, რომ ამგვარი კონსულტაციები ზემოაღნიშნული მმართველობითი სტრუქტურის არასწორ დონეზე იმართება. მაგალითად, ეპიდემიოლოგის, ანესთეზიოლოგის ან ვაქცინების სპეციალისტის პრემიერ-მინისტრთან შეხვედრა უწყებათაშორისი საკოორდინაციო საბჭოს ფორმატში ნაკლებად პროდუქტიულია, რადგან ეს სტრატეგიული კოორდინაციის დონეა, სადაც ტექნიკური სპეციალისტის პოტენციალი სრულად ვერ იქნება რეალიზებული. ამ ფორმატში, ამ დონეზე და ამ შემადგენლობასთან შეხვედრისას ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ტექნიკურ სპეციალისტს საშუალება მიეცეს, სრულად და ამომწურავად ისაუბროს ცალკეული ღონისძიებების ტექნიკურ ნიუანსებზე. ამგვარი კონსულტაციები მმართველობითი სტრუქტურის ქვედა დონეებზე უნდა იმართებოდეს. უფრო მეტიც, ეს არ უნდა იყოს ეპიზოდური შეხვედრები. უნდა არსებობდეს მუდმივი ტექნიკური საკონსულტაციო ფორმატი, სადაც მოხდება ტექნიკური დეტალების განხილვა, მათ შესახებ კონსენსუსის მიღწევა, გადაწყვეტილების მიმღებთათვის ტექნიკურად გაჯერებული ალტერნატივების მომზადება, რომლებსაც სექტორული ლიდერი საკოორდინაციო საბჭოზე მიიტანს სტრატეგიული გადაწყვეტილებების მისაღებად. გადაწყვეტილების მიღების ასეთი პროცესი უფრო მეტ ალბათობას შექმნის იმისთვის, რომ გადაწყვეტილებები ტექნიკურად გამართული იყოს.

გადაწყვეტილების მიმღებთა და ტექნიკურ სათემოს შორის ურთიერთობის მეორე ფორმატით ტექნიკური სათემოს გარკვეული ჯგუფები ახერხებენ თვითორგანიზებას და მოხალისეობრივ საწყისებზე ამზადებენ და ხელისუფლებას გადასცემენ ტექნიკური რეკომენდაციების პაკეტს. მაგრამ რამდენიმე ასეთი მცდელობის შემდეგ ვიხილეთ ამ ტექნიკურ ჯგუფთა წევრების გულდაწყვეტა იმის გამო, რომ მათი რეკომენდაციები ხელისუფლებისმხრიდან რეაგირების გარეშე დარჩა. შესაბამისად, ეს ფორმატიც არაპროდუქტიულია, რადგან არც ამ გზით არ ხერხდება მიღებული გადაწყვეტილებების ტექნიკური მდგენლით გაჯერება.

მმართველობითი სისტემის არსებული სტრუქტურა და გადაწყვეტილებების მიღების არსებული პროცესის გამოსწორება თვითმიზანს არ წარმოადგენს. ეს აუცილებელია COVID-19-ის წინააღმდეგ ბრძოლის ეფექტიანობის გასაზრდელად, რადგან მმართველობით სისტემაში არსებული ნაკლოვანებები უარყოფითად აისახება COVID-19-ის წინააღმდეგ გატარებული ინტერვენციების ეფექტიანობაზე, რომელთა დიზაინში სხვადასხვა სახის ტექნიკური ხარვეზები შეინიშნება. ამის საილუსტრაციო რამდენიმე მაგალითი ქვემოთ არის მოყვანილი:

ტექნიკურად გაუმართავი გადაწყვეტილება: საზოგადოებრივ ჯანდაცვაში მიღებულია კომბინირებული ინტერვენციების დაგეგმვა, სადაც ერთმანეთს ავსებს რეგულაციური ხასიათისა და ქცევითი ხასიათის ინტერვენციები. მაგალითად, თუ მიზანი არის თამბაქოს მოხმარების შემცირება, ტარდება ისეთი რეგულაციური ინტერვენციები, როგორიცაა თამბაქოს პროდუქციაზე დამატებითი ღირებულების გაზრდა, მოზარდებისთვის თამბაქოს მიყიდვის აკრძალვა, დახურულ საჯარო სივრცეში მოწევის აკრძალვა და ა.შ. მაგრამ ამის პარალელურად ტარდება ის ინტერვენციებიც, რომლებიც ადამიანის თამბაქოსთან მიმართებით ქცევაზე ახდენს გავლენას, მაგალითად, თამბაქოს რეკლამის აკრძალვა, თამბაქოს კოლოფზე ანტირეკლამის დაბეჭდვა და ა.შ. ასეთი კომბინირებული სახით განხორციელებული ინტერვენციების ჯამური მარგი ქმედების კოეფიციენტი უფრო მაღალია, ვიდრე იმავე ინტერვენციების ცალ-ცალკე განხორციელების ჯამი. საქართველოში COVID-19-ის წინააღმდეგ განხორციელებულ სტრატეგიაში ჯერჯერობით მხოლოდ ისეთი რეგულაციური ინტერვენციები იკვეთება, როგორიცაა სავაჭრო ობიექტების დახურვა, საზოგადოებრივი ტრანსპორტის აკრძალვა და სხვა. მაგრამ ამის პარალელურად არ ჩანს ქცევითი ინტერვენციები, რომლებიც მოსახლეობის ქცევითი რუტინის შეცვლისკენ იქნება მიმართული. სამწუხაროდ, ქცევითი ინტერვენციების განხორციელება ვერ ვნახეთ ვერც მაშინ, როცა 28 ნოემბერს დაანონსდა არსებული შეზღუდვების შესაძლო გაუქმება წინასაახალწლო დღეებში. გამომდინარე იქიდან, რომ ე.წ. შავ პარასკევს ნათლად გამოჩნდა მოსახლეობის საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ქცევითი რუტინა, ამ რუტინის შეცვლა აბსოლუტურად აუცილებელია წინასაახალწლოდ შეზღუდვების გაუქმების ამოქმედებამდე. წინააღმდეგ შემთხვევაში 24 დეკემბრის შემდეგ ე.წ. შავი პარასკევის კვირეულს მივიღებთ, რასაც ინფექციის გავრცელების თვალსაზრისით მკვეთრად ურაყოფითი შედეგი ექნება. აუცილებელია, რომ 24 დეკემბრამდე პერიოდი მაქსიმალურად იყოს გამოყენებული ქცევითი ინტერვენციების განხორციელებისთვის, იმისთვის, რომ მოსახლეობა გაცილებით მეტი ყურადღებით მოეკიდოს ეპიდემიის შეკავების ინდივიდუალურ პასუხისმგებლობას.

იურიდიულად გაუმართავი გადაწყვეტილება: ემპირიული მონაცემები მუნიციპალური ტრანსპორტის აკრძალვასა და ეპიდემიის შეკავებას შორის არასაკმარისია. უფრო მეტიც, ევროპის დაავადებათა კონტროლის ცენტრის მიერ გამოცემული გაიდლაინების მიხედვით, რეკომენდებულია ტრანსპორტის განრიგის შეზღუდვა, ტრანსპორტში ადამიანების რაოდენობის შეზღუდვა, ტრანსპორტის დეზინფექცია, ტრანსპორტში დისტანციის დაცვა და პირბადეების მანდატორული ტარება, მაგრამ არ არის საუბარი ტრანსპორტის სრულ აკრძალვაზე. საერთაშორისო გამოცდილება აჩვენებს, რომ ტრანსპორტის აკრძალვა სულ რამდენიმე შემთხვევაში განხორციელდა, ისიც თითქმის ყოველთვის ტოტალური ლოკდაუნის დროს. ლოკდაუნი გულისხმობს ქვეყანაში ეკონომიკური აქტივობის შეჩერებას, როცა მოსახლეობას აკრძალული აქვს გარეთ გასვლა და ის მთლიანად გადასულია სახელმწიფო სუბსიდიაზე ან საკუთარი რეზერვის ხარჯვაზე. მაგრამ ლოკდაუნის არარსებობის პირობებში ადამიანს სჭირდება მობილობა იმისთვის, რომ ადაპტაცია მოახდინოს შეზღუდულ ეკონომიკურ გარემოსთან. ასეთი მოქნილობა განსაკუთრებით დაბალ ეკონომიკურ საფეხურზე მყოფ მოქალაქეებს სჭირდებათ, რომლებისთვისაც სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია დღიური შემოსავლის მისაღებად ალტერნატიული გზების მოძებნა, რისთვისაც ფიზიკური მობილობა აუცილებელი წინაპირობაა. ამიტომ მუნიციპალური ტრანსპორტის აკრძალვა ყველაზე მეტად სწორედ ეკონომიკურად დაბალ საფეხურზე მყოფ მოქალაქეებს აწვებათ ტვირთად, რაც პირდაპირ ეწინააღმდეგება ჯანდაცვისა და სოციალური პოლიტიკის ფუნდამენტურ პრინციპს – თანასწორუფლებიანობას. უფრო მეტიც, საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლი აღნიშნავს, რომ საქართველო არის სოციალური სახელმწიფო და სახელმწიფო ზრუნავს საზოგადოებაში სოციალური სამართლიანობის, სოციალური თანასწორობისა და სოციალური სოლიდარობის პრინციპების განმტკიცებაზე. მუნიციპალური ტრანსპორტის იმ სახით აკრძალვა, როგორითაც ის 28 ნოემბერს ამოქმედდა, მინიმუმ კითხვას აჩენს კონსტიტუციის ამ მუხლთან მიმართებით.

დაგვიანებული გადაწყვეტილება: ამგვარი ხარვეზის რამდენიმე მაგალითის ჩამოთვლა შეიძლება, მათ შორის – ჰოსპიტალიზაციის კრიტერიუმების განახლება, კლინიკური პროტოკოლების განახლება, კოვიდის კონტექსტში სასწრაფო დახმარების სისტემის ოპტიმიზაცია, 112 სამსახურის გამართვა და ა.შ.

ეს მაგალითები ნათლად მიუთითებს ცალკეული ინტერვენციების არაეფექტიანობას, რომლის მიზეზები მმართველობითი სისტემის სტრუქტურისა და გადაწყვეტილებების მიღების პროცესის ნაკლოვანებას უკავშირდება. ამიტომ მმართველობითი სისტემის ნაკლოვანებების გამოსწორება გადაუვადებელ პრიორიტეტად გვეჩვენება.

COVID-19-ის დამარცხება საერთო ეროვნული ამოცანაა, რასაც ქვეყანაში არსებული ყველა რესურსის კონსოლიდაცია სჭირდება. მაგრამ იქმნება შთაბეჭდილება, რომ საქართველოში COVID-19-ის ეპიდემიამ კონსოლიდაციის ნაცვლად უფრო გააძლიერა ხელისუფლებას, ოპოზიციას, ტექნიკურ სათემოსა და მოსახლეობას შორის ფრაგმენტაცია, რასაც ხელს უწყობს სოციალურ ქსელებსა და მასმედიაში გამოქვეყნებული ზოგიერთი განცხადება. გადაუდებელ აუცილებლობად მიგვაჩნია, რომ პროცესის ყველა მონაწილემ გვერდზე გადადოს პიროვნული, პოლიტიკური, ემოციური და სხვა სახის განწყობა და იზრუნოს ჯანდაცვის დარგში ერთიანი ტექნიკური საკონსულტაციო ფორმატის შექმნაზე, რომელიც თავისუფალი იქნება ურთიერთბრალდებისგან და ნეგატიური კრიტიკისგან, და მათ ჩაენაცვლება საქმიანი, კონსტრუქციული და შედეგზე ორიენტირებული დისკუსია. ტექნიკური სათემოს მხრიდან ამისთვის გარკვეული მზაობა შეინიშნება. სხვადასხვა პროექტების თუ ინსტიტუციონალური სტრუქტურების სახით შეიქმნა რამდენიმე ინიციატივა, მათ შორის – ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრის ეგიდით გაერთიანებული ტექნიკური ჯგუფი, ქართველ ექიმთა საერთაშორისო ასოციაცია, forbes.ge-ს ჯანდაცვის პროექტი და სხვა. ვფიქრობთ, ერთი მხრივ, ჯანდაცვის სამინისტრომ უნდა გააცნობიეროს, რომ ამ ჯგუფებთან ერთად ტექნიკური საკონსულტაციო ფორმატის შექმნა მისთვისაც სასარგებლოა და საერთო მიზნის მიღწევასაც ხელს შეუწყობს. მეორე მხრივ კი, ამ ჯგუფებმა და ინდივიდუალურად მოქმედმა ტექნიკურმა სპეციალისტებმა უნდა მოახერხონ ერთმანეთთან თანამშრომლობა, რათა თავიდან იყოს აცილებული ეპიდემიასთან ბრძოლაში ინფოდემიის საზიანო გავლენა.