შეუზღუდავი პასუხისმგებლობა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაში

“სასამართლო ხელისუფლება, მისი ფუნქციების ბუნებიდან გამომდინარე, საფრთხეთაგან ყოველთვის უმცირესი იქნება… [მას] არ აქვს გავლენა ხმალზე ან ქისაზე; იგი არ განკარგავს საზოგადოებრივ ძალასა თუ სიმდიდრეს… ჭეშმარიტად შეიძლება ითქვას, რომ მას არც ძალა უპყრია, არც ნება – მხოლოდ განაჩენი”.

ალექსანდერ ჰამილტონი Federalist 78

2015 წლის ყველაზე მნიშვნელოვანი სასამართლო გადაწყვეტილებების რეიტინგი რომ დგებოდეს საქართველოში, მასში აუცილებლად მოხვდებოდა უზენაესი სასამართლოს 2015 წლის 5 მაისის გადაწყვეტილება. საქმისადმი მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესი არ შეიმჩნევა, რადგან მოდავე მხარეები არ არიან ცნობილი პირები ან კომპანიები და არც დავის საგანია მრავალმილიონიანი მოთხოვნა. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული გადაწყვეტილება ცალსახად იმსახურებს ბიზნესწრეების, საგადასახადო კონსულტანტებისა და იურისტების ყურადღებას. აღნიშნული საქმით უზენაესმა სასამართლომ კიდევ ერთხელ შეგვახსენა ბენ ფრანკლინის ცნობილი ფრაზა – “ცხოვრებაში მხოლოდ სიკვდილი და გადასახადებია გარდაუვალი” – დაადგინა რა, რომ კომპანიის საგადასახადო ვალდებულებისთვის პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროს კომპანიის პარტნიორსა და დირექტორს.

2015 წლის 5 მაისამდე იურისტებისა და საგადასახადო კონსულტანტების უმრავლესობა გეტყოდათ, რომ შეზღუდული პასუხისმგებლობის ფორმა არსებითად იცავს კომპანიის პარტნიორს კომპანიაზე დაკისრებული ვალდებულებებისგან, საგადასახადო ვალდებულებებისგან. შეზღუდული პასუხისმგებლობის არსიც სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ კომპანია, როგორც დამოუკიდებელი იურიდიული პირი, პასუხისმგებელია თავისი აქტივებით. შედეგად კრედიტორებს, როგორც წესი, არ მიუწვდებათ ხელი პარტნიორების პერსონალურ აქტივებზე.

2015 წლის 5 მაისის შემდეგ ასეთი რჩევა უკვე აღარ შეესაბამება სინამდვილეს…

საქმე ეხება ერთ ჩვეულებრივ კომპანიას, რომელიც თურქეთიდან ახორციელებდა სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის იმპორტს და შემდეგ საქართველოში რეალიზაციას. კომპანიის პარტნიორები სამი ფიზიკური პირი იყო რომელთაგან ერთი ასევე კომპანიის დირექტორი გახლდათ, ხოლო ერთი – მისი დაქირავებული ექსპედიტორ-რეალიზატორი. ეს უკანასკნელი მომწოდებლებთან და საბითუმო მოვაჭრეებთან საქონლის ყიდვა/გაყიდვის თაობაზე მოლაპარაკებებს აწარმოებდა. 2010 წელს საგადასახადო შემოწმების შედეგად კომპანიას დაეკისრა 786 657 ლარის ძირითადი საგადასახადო დავალიანება მოგებისა და დღგ-ის ნაწილში. საგადასახადო დავა ფინანსთა სამინისტროში და შემდეგ სასამართლოში დასრულდა შემოსავლების სამსახურის სასარგებლოდ. მიუხედავად ამისა, შემოსავლების სამსახურმა ვერ მოახერხა გადასახადის ამოღება, რადგან კომპანიას არ გააჩნდა საკმარისი აქტივები საგადასახადო დავალიანების დასაფარავად. როგორც წესი და რიგია, სისხლის სამართლის კოდექსით დადგენილი 45-დღიანი ვადის გასვლის შემდეგ პირებს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით წარედგინათ ბრალი გადასახადებისთვის თავის არიდებაში. ისევე როგორც მსგავსი საქმეების აბსოლუტურ უმრავლესობაში, საქმე დასრულდა გამამტყუნებელი განაჩენით – ბრალდებულებს შეეფარდათ 6 წლით თავისუფლების აღკვეთა და 5000 ლარი ჯარიმა. ჩვეულებრივ, როგორც წესი, საქმე ამით დამთავრდებოდა, თუმცა ეს არ არის ჩვეულებრივი შემთხვევა …

სახელმწიფომ მიმართა ბათუმის სასამართლოს და მოითხოვა მსჯავრდებულებისთვის კომპანიის საგადასახადო დავალიანების გადახდის დაკისრება. სამართლებრივი საფუძველი გახლდათ სამოქალაქო კოდექსის 992 მუხლი – “პირი, რომელიც სხვა პირს მართლსაწინააღმდეგო, განზრახი ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით მიაყენებს ზიანს, ვალდებულია, აუნაზღაუროს მას ეს ზიანი”.

ეს იყო იშვიათი პრეცედენტი, როდესაც სახელმწიფო კომპანიის პარტნიორისა და დირექტორისგან ითხოვდა კომპანიის საგადასახადო ვალდებულების გადახდას სამოქალაქო წესით ზიანის ანაზღაურების და არა საგადასახადო კოდექსის საფუძველზე. სახელმწიფოს არგუმენტით, რადგანაც სისხლის სამართლის საქმეზე დადასტურდა პარტნიორისა და დირექტორის ბრალეულობა, გამოიკვეთა დელიქტის (არასახელშეკრულებო ურთიერთობის ფარგლებში დამდგარი ზიანი) ყველა წინაპირობა – მართლწინააღმდეგობა (საგადასახადო და სისხლის სამართლის კოდექსის დარღვევა), ბრალი (სისხლის სამართლის საქმეზე დადგენილი განაჩენი), სახელმწიფოსთვის მიყენებული ზიანი (გადაუხდელი გადასახადი და სანქცია) და მიზეზშედეგობრივი კავშირი მსჯავრდებულების მოქმედებასა და ზიანს შორის.

საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოებმა დააკმაყოფილეს შემოსავლების სამსახურის მოთხოვნა და პარტნიორსა და დირექტორს დააკისრეს ძირითადი საგადასახადო დავალიანება (არ დააკმაყოფილეს მოთხოვნა საგადასახადო სანქციის დაკისრების ნაწილში). შემოსავლების სამსახურმა გადაწყვეტილება ამჯერად უზენაეს სასამართლოში გაასაჩივრა და პირებისთვის საურავისა და ჯარიმის დაკისრებაც მოითხოვა.

ამრიგად, უზენაესი სასამართლოს წინაშე დადგა შემდეგი საკითხი – შეიძლება თუ არა კომპანიის პარტნიორი და დირექტორი იყოს პერსონალურად პასუხისმგებელი კომპანიაზე დაკისრებული საგადასახადო სანქციისთვის?

უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება შეიძლება შემდეგნაირად შევაჯამოთ:

1. სასამართლომ განმარტა, რომ დელიქტის საფუძველზე პასუხისმგებლობის დაკისრება არასწორი იყო, მიუხედავად ამისა, მოთხოვნა დააკმაყოფილა მეწარმეთა შესახებ კანონის საფუძველზე, კერძოდ, შემდეგი დასაბუთებით:

–  სასამართლოს განმარტებით, რადგან პარტნიორი ჩართული იყო გადასახადებისგან თავის არიდების სქემაში, რაც დადასტურებულ იქნა სისხლის სამართლის საქმეზე, ადგილი ჰქონდა პარტნიორის მიერ შეზღუდული პასუხისმგებლობის ფორმის ბოროტად გამოყენებას. სამართლებრივი ფორმის ბოროტად გამოყენების შემთხვევაში, მეწარმეთა კანონი ითვალისწინებს კრედიტორების მიერ კორპორაციული საფარველის გაჭოლვას (corporate veil piercing) და მოთხოვნების პარტნიორის პერსონალური აქტივებით დაკმაყოფილებას;

– პასუხისმგებლობა დაეკისრა დირექტორსაც მის მიერ კომპანიის წინაშე ფიდუციური ვალდებულებების დარღვევის საფუძველზე, იმავე დასაბუთებით, რომ ის მონაწილეობდა გადასახადებისგან თავის არიდების სქემაში. მეწარმეთა შესახებ კანონით კომპანიის დირექტორს ეკისრება ფიდუციური ვალდებულებები, რაც მათ შორის გულისხმობს, რომ კომპანიის საქმეებს დირექტორი კეთილსინდისიერად უნდა გაუძღვეს; კერძოდ, ზრუნავდეს ისე, როგორც ზრუნავს ანალოგიურ თანამდებობაზე და ანალოგიურ პირობებში მყოფი ჩვეულებრივი, საღად მოაზროვნე პირი და მოქმედებდეს იმ რწმენით, რომ მისი ეს მოქმედება ყველაზე ხელსაყრელია საზოგადოებისათვის.

2. სასამართლომ განმარტა, რომ დირექტორისა და პარტნიორის პასუხისმგებლობა კომპანიაზე დაკისრებული გადასახადებისთვის არის მხოლოდ სუბსიდიური, რაც იმას ნიშნავს, რომ პასუხისმგებლობა დადგება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ კომპანიას არა აქვს საკმარისი აქტივები ვალდებულების დასაფარავად;

3. დაბოლოს, დირექტორისა და პარტნიორის პასუხისმგებლობა სასამართლოს განმარტებით არის სოლიდარული, ანუ შემოსავლების სამსახურს შეუძლია ნებისმიერ ამ პირთაგან ინდივიდუალურად მოითხოვოს საგადასახადო ვალდებულებისა და სანქციის სრულად დაკმაყოფილება.

შედეგად, კომპანიის პარტნიორსა და დირექტორს საბოლოო ჯამში შეეფარდათ 6 წლით თავისუფლების აღკვეთა, თითოეულს 5000 ლარი ჯარიმა და კომპანიის საგადასახადო ვალდებულებების – 2 223 370 ლარის ოდენობით დაფარვა.

თავისთავად გადაწყვეტილება მრავალ საინტერესო სამართლებრივ ასპექტს მოიცავს, რაც ალბათ აკადემიური წრეების განსჯის თემად იქცევა, თუმცა აქ რამდენიმე ძირითად საკითხზე გავამახვილებთ ყურადღებას.

პირველი, ფუნდამენტური სამართლებრივი საკითხი, რაც აღნიშნულ გადაწყვეტილებასთან მიმართებით დგება, არის საგადასახადო ორგანოების უფლებამოსილება, მოითხოვონ პარტნიორისა და დირექტორის პერსონალური აქტივებით საგადასახადო დავალიანების დაფარვა. სასამართლო სწორად მიუთითებს მეწარმეთა შესახებ კანონის მუხლებზე, რომლებიც რიგ შემთხვევაში, გამონაკლისის წესით, ითვალისწინებენ კრედიტორის მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად დირექტორისა და პარტნიორის პერსონალურ აქტივებზე წვდომას. თუმცა, შემოსავლების სამსახური არ უნდა ჩავთვალოთ ჩვეულებრივ, რიგით კრედიტორად.

საგადასახადო ორგანოების უფლებამოსილება მკაცრად არის გაწერილი საგადასახადო კოდექსით და სხვა იმ სამართლებრივი აქტებით, რომლებიც არეგულირებენ საჯარო უფლებამოსილების (გადასახადების ადმინისტრირების) განხორციელებას. საგადასახადო კოდექსის 2.1 მუხლის მიხედვით „საქართველოს საგადასახადო კანონმდებლობა შედგება საქართველოს კონსტიტუციის, საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების, ამ კოდექსის და მათ შესაბამისად მიღებული კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტებისაგან“. სწორედ აღნიშნული ნორმატიული აქტები წარმოადგენს საგადასახადო ორგანოების უფლებამოსილების წყაროს და თუ მათში არ არის გაწერილი კონკრეტული უფლებამოსილება, იგულისხმება, რომ საგადასახადო ორგანოს ასეთი უფლებამოსილება არც აქვს.

ადმინისტრაციულ ორგანოებს, მათი საჯარო უფლებამოსილების განხორციელებისას, როგორც წესი, არა აქვთ უფლება, დაეყრდნონ კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელ აქტებს. მოცემულ საქმეში საგადასახადო ორგანო დაეყრდნო სამოქალაქო კოდექსს (პირველი და სააპელაციო ინსტანციის შემთხვევაში) და მეწარმეთა კანონს (უზენაესი სასამართლოს შემთხვევაში), რაც პრინციპულად არღვევს საჯარო და კერძო სამართალს შორის ზღვარს. ფაქტობრივად, აღნიშნული გადაწყვეტილებით უზენაესმა სასამართლომ საგადასახადო ვალდებულება, რომელიც არის საჯარო სამართლებრივი ვალდებულება, გაუთანასწორა კერძო-სამართლებრივ ვალდებულებას (მაგალითად, სესხს), ხოლო საგადასახადო საურავი/ჯარიმა (ადმინისტრაციული სანქცია) გაუთანასწორა სამოქალაქო ზიანს (მაგალითად, დაგვიანებულ სესხზე გადასახდელ პროცენტს). შესაბამისად, საგადასახადო ორგანოს მიერ, მისი საჯარო უფლებამოსილების განხორციელების ფარგლებში, კერძო სამართლებრივი ნორმების საფუძველზე მოქმედება კითხვის ნიშნებს აჩენს ასეთი მოქმედების კანონიერებასთან დაკავშირებით.

მეორე არსებით საკითხს წარმოადგენს დირექტორისთვის დაკისრებული პასუხისმგებლობის მოცულობა. კერძოდ, მეწარმეთა შესახებ კანონის მიხედვით დირექტორის მიერ ფიდუციური ვალდებულებების დარღვევის შემთხვევაში კომპანიას შეუძლია, დირექტორს ზიანის ანაზღაურებამოსთხოვოს. არსებითი განსხვავება არსებობს ზიანის ანაზღაურებასა და ვალდებულების შესრულებას შორის. მაგალითად, კომპანიას ჰქონდა აღებული სესხი, რომლის ძირიც დირექტორმა, ვთქვათ, დაუდევრობის გამო, დროულად არ დაფარა და შედეგად კომპანიას შესაბამისი პირგასამტეხლო (პროცენტი) დაერიცხა. დირექტორს შესაძლოა, კომპანიის წინაშე ფიდუციური ვალდებულების დარღვევის საფუძველზე, დაეკისროს არა თავად ძირი ვალდებულების შესრულება, არამედ იმ ზიანის ანაზღაურება (მოცემულ შემთხვევაში პირგასამტეხლო/დარიცხული პროცენტი), რაც კომპანიამ განიცადა ვალდებულების დროული შეუსრულებლობით. უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილების მიხედვით კი დირექტორს დაეკისრა როგორც საგადასახადო ვალდებულების ძირზე, ასევე სანქციებზე პერსონალური პასუხისმგებლობა, რაც, სავარაუდოდ, გადაწყვეტილების ხარვეზია.

მესამე, სასამართლოს განმარტებით, დირექტორისა და პარტნიორის პასუხისმგებლობა დგება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ კომპანია გადახდისუუნაროა, ანუ კომპანიას არ გააჩნია საკმარისი აქტივები საგადასახადო ვალდებულების დასაფარავად. მოცემულ საქმეზე უზენაესმა სასამართლომ, გამოკვლევის გარეშე, დადგენილად ჩათვალა, რომ კომპანია იყო გადახდისუუნარო, მაშინ როდესაც გადახდისუუნარობის დადგენისთვის სპეციალური პროცედურა არსებობს. კერძოდ, გადახდისუუნარობის შესახებ კანონის მიხედვით შემოსავლების სამსახურს შეუძლია სასამართლოს მიმართოს და პირის გადახდისუუნაროდ ცნობა მოითხოვოს.

უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება არსებითად ცვლის კომპანიებისა და ინვესტორების დამოკიდებულებას საგადასახადო რისკებისადმი. შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენს სამართლებრივ კონტექსტში, აღნიშნული პრეცედენტი, ფაქტობრივად, აზრს უკარგავს შეზღუდული პასუხისმგებლობის ცნებას კომპანიის საგადასახადო დავალიანებასთან მიმართებით.

დადგენილი პრეცედენტის საფუძველზე საგადასახადო ორგანოს შეუძლია დანერგოს გადასახადების ამოღების შემდეგი სტრუქტურა:

1. შემოსავლების სამსახურის მიერ გადასახადის გადამხდელის შემოწმების საფუძველზე გადასახადის დაკისრება;

2. თუ ვალდებულების დაფარვა არ ხდება, იწყება სისხლის სამართლებრივი დევნა სისხლის სამართლის კოდექსის 218-ე მუხლის მიხედვით და ამ საქმეების აბსოლუტური უმრავლესობა გამამტყუნებელი განაჩენით მთავრდება. თავისთავად პრობლემატურია სისხლის სამართლის კოდექსის აღნიშნული მუხლიც, რომელიც მკაფიოდ და სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრებისთვის ადეკვატურად არ განსაზღვრავს კრიმინალიზებულ ქმედებას და იმ პირთა წრეს, თუ ვის შეიძლება დაეკისროს პასუხისმგებლობა;

3. გამამტყუნებელი განაჩენის საფუძველზე, ყოველგვარი დამატებითი სამართლებრივი დაბრკოლების გარეშე, საგადასახადო ორგანო სასამართლო წესით დააყენებს დირექტორის ან/და პარტნიორის პირად პასუხისმგებლობას და კომპანიის საგადასახადო ვალდებულებებისთვის პასუხს მოსთხოვს. უზენაესი სასამართლოს მიერ დადგენილი პრეცედენტის მიხედვით, გადასახადებისგან თავის არიდების განაჩენი, ფაქტობრივად, ავტომატურად ნიშნავს პარტნიორის მიერ შეზღუდული პასუხისმგებლობის ფორმის ბოროტად გამოყენებას, დირექტორის შემთხვევაში კი – ფიდუციური ვალდებულებების დარღვევას. ეს კი, თავის მხრივ, საკმარისია პარტნიორისა და დირექტორის პერსონალურ აქტივებზე წვდომისთვის. სამწუხაროდ, ამ მხრივ სასამართლო გადაწყვეტილებაში არ არის მოყვანილი, თუ რა დამატებითი ტესტი უნდა დააკმაყოფილოს სახელმწიფომ იმისთვის, რომ სისხლისსამართლებრივ საქმეზე დამდგარი განაჩენი, ფაქტობრივად, ავტომატურად არ გულისხმობდეს პარტნიორის ან/და დირექტორის პერსონალურ პასუხისმგებლობას კომპანიის საგადასახადო დავალიანებისთვის.

შედეგად, საგადასახადო ვალდებულების კომპანიისთვის დარიცხვა და კომპანიის მიერ ვალდებულების დაფარვის შეუძლებლობა, ფაქტობრივად, ნიშნავს, რომ ავტომატურად დადგება პარტნიორის ან/და დირექტორის პირადი პასუხისმგებლობა. ცალსახაა, რომ აღნიშნული რეჟიმი მკვეთრად ზრდის ინვესტორთა საგადასახადო რისკებს და უფრო რთულს გახდის ბიზნესის წარმოებას ქვეყანაში.

ვანო გოგელია, EY Georgia